De oudste schaakfoto in Leiden

Op 25 mei 2003 stelde Willem Broekman in wat hij noemde "de komkommertijd op de site van de SV Promotie" de vraag wat de oudste foto met als onderwerp schaken was. Hij kan nooit beseft hebben wat hij met deze vraag zou losmaken. Omdat het gegeven antwoord, een "foto" van het First American Chess Congress, New York 1857 aangedragen door Ruurd Kunnen, mij niet beviel, ging ik eens op zoek in mijn uitgebreide boekenverzameling. Dit leverde onderstaande foto 1 op, met als bijschrift " In 1840 fotografeerde Fox Talbot twee schakers en liet daarmee een van de eerste in Groot Brittanië vervaardigde Daguerreotype na. De pionier van de fotografie is er schitterend in geslaagd de spanning vast te leggen die er tijdens een partij ontstaat."

Later dook er ook nog een tweede foto op, zie rechter-afbeelding, foto 2. Martien de Bock vond in nog een ander boek deze tweede foto. Ook hier was de gegeven datering 1840.

Overigens was de datering 1840 inmiddels al wat twijfelachtig geworden. Er doken ook allerlei andere jaartallen op, zoals;

- 1845 ; achterop een ingelijste kopie, Prentenkabinet Leiden

- 1846 ; achterop een ansichtkaart "The Chess Players 1846"

- en heel vaak; "Fox Talbot, calotopie 1842-1850"

Maar ook was er een ander interessant feit opgedoken; foto 1 bleek zich in Nederland te bevinden en wel in het Prentenkabinet van de Universi-teit Leiden, thans onderdeel van de Universiteitsbibliotheek Leiden. 

Redenen genoeg dus om eens met een aantal vragen naar het Prentenkabinet in Leiden af te reizen. Dit met vragen als hoe kwam deze foto nu in Leiden terecht? Wat is het correcte jaartal (1840 – 1842 – 1845 – 1846 – 1850)? En hoeveel verschillende foto's zijn er nu eigenlijk? En natuurlijk hoop je de originele foto te zien en zo mogelijk in handen te houden.

Om met dat laatste te beginnen; de originele foto ligt heel diep in een gekoelde kluis en daar blijft hij ook. Zien; nee dus. In je handen houden; uitgesloten! 

Hoe kwam het Prentenkabinet aan haar foto? Eigenlijk heel eenvoudig. Eind januari 1967 ontving het prentenkabinet een brief uit Silver Spring, Maryland, USA, waarin uit naam van de erven van Talbot aan een geselecteerde groep musea en 'institutes of higher learning' het aanbod werd gedaan om uit de persoonlijke collectie van W.A.F Talbot een aantal foto's te kopen. Dit met als doel om het werk van Talbot wereldwijd voor een zo groot mogelijk publiek toegankelijk te maken.

Afhankelijk van wat een Museum of instituut reeds bezat aan foto's kreeg zij de mogelijkheid om een set van 3 tot 15 foto's (periode 1842 – 1850) te kopen.

[ In 1953 was het Prentenkabinet Leiden als eerste openbare instelling in Nederland begonnen om naast prenten en tekeningen ook foto's te gaan verzamelen en exposeren. Het prentenkabinet bezat en bezit een rijke verzameling foto's geselecteerd op hun kracht als uitdrukkingsmiddel van een tijd en op hun waarde als individueel kunstwerk. ]

Het Prentenkabinet ging op het aanbod van de erven van W.A.F Talbot in en verwierf daarmee een aantal foto's waaronder onder meer "de Chess Players" en "Calvert Jones in the cloisters at Lacock Abbey" beide van de hand van Talbot.

[ William Talbot, voluit William Henry Fox Talbot  (1800–1877), Brits Filosoof, Egyptoloog, natuur- en scheikundige, was een belangrijke pionier van de fotografie. Als archeoloog was hij bovendien één van de eersten die het spijkerschrift wist te ontcijferen.

Talbot maakt het oudste bekende foto-negatief in de zomer van 1835, een plaatje van een raam in zijn huis in Lacock Abbey (Thans bevind dit negatief zich in de collectie van het  Science Museum in het National Museum of Photography, Film and Television in Bradford. Talbot presenteerde zijn uitvinding in een bijeenkomst van de Royal Society op 31 januari 1839, welke datum thans gezien wordt als de officiële geboorte van de fotografie. Er is een museum over zijn werk in Lacock Abbey in een 15^e eeuws klooster. Zie ook www.r-cube.co.uk/fox-talbot/  ]

Als details heeft het Prentenkabinet nog bij haar foto vermeld staan: "Calotopie, +1845, zoutdruk." Verder werd mij daarbij verteld dat de kleur van de originele foto niet, zoals ik zelf verwacht had, in zwart-wit was, doch dat deze bruin is. De bibliothecaresse vertelde mij verder nog dat met +1845 een periode van plus of min 5 jaar bedoeld wordt; dus tussen 1840 en 1850. Voor een exacte datering brengt ons dat dus niet veel verder. Toch waren er in de uitgebreide boekencollectie van het Prentenkabinet wel een paar andere aanknopingspunten voor een nadere datering. Zo is bekend dat één van beide personen op de foto, de man zonder de hoge hoed, de Fransman Antoine François Claudet is. Talbot had in ieder geval in de periode herfst 1842 tot zomer 1844 zeer intensief contact met Antoine Claudet. En er is meer. Algemeen wordt aangenomen dat de foto's zijn gemaakt zijn in de studio van Claudet. En van die studio van Claudet is bekend dat deze in juni 1841 geopend werd in de Adelaide Gallery in Londen. Deze studio was daarmee de tweede Daguerreotype-studio in Londen, want in maart 1841 opende de Engelsman Richard Beard de eerste studio. Gevoegd bij de vermelding dat Talbot vooral in de periode 1842-1850 zijn foto's gemaakt heeft, doet aannemen dat een datering van 1842 - 1844 het meest waarschijnlijke is voor de oudste schaakfoto(s). In ieder geval is een datering van 1840 of 1841 niet erg aannemelijk in deze.

Daarnaast heb ik ook in een paar boeken vermeld zien staan bij een foto "één foto uit een aantal studies (foto's) van de Chess Players." Gesuggereerd wordt dus dat er een groter aantal verschillende foto's geweest moeten zijn. Echter duiken tot nu toe in de veelheid van boeken steeds slechts de twee eerder afgebeelde types op. Wel zijn er van beide de nodige exemplaren / afdrukken bekend. De techniek die Talbot gebruikte was in wezen dan ook niet anders dan die van heden ten dagen; Hij maakte een foto, daardoor had hij dan een negatief, een zogenoemd calotype (talbotype), en van dit negatief werden vervolgens naar believen afdrukken (foto's) gemaakt, die verkocht werden aan belangstellenden. In één van de boeken zag ik een lijst van verkochte aantallen in de periode 1843-1846, met daarop soms wel 1700-1800 exemplaren per foto. En hoewel niet op die lijst, ook van de beide foto's van de Chess Players zullen er wel de nodige afdrukken geweest zijn. De bibliothecaresse vertelde mij dat er toch zeker wel zo'n 7 tot 10 exemplaren (van beide foto's samen) bekend zijn.  

En een andere leuke vraag die opdook was wat betaal je nu voor zo'n foto? Wat het Prentenkabinet in 1967 voor haar foto betaald heeft, weet ik niet. Wel bleken uit een knipselmap van het Prentenkabinet dat er in latere jaren meerdere foto's bij Sothebys Londen geveild zijn;

- lot 114, 24 mei 1973 (onbekend welke foto dit exact was)

  Inzet ₤300/600  Opbrengst ₤720

Vermeld wordt hierbij nog: "The Chess Players, 1843. This composition differs from the Chess Players sold in these rooms, lot 314, 21 december 1971." Het lot uit 1973 werd verkocht aan een Amerikaanse verzamelaar, waarschijnlijk

Harry Lunn of Larry Schaap wist men mij te vertellen.  

- lot 78, 25 april 1986 (foto 1)  Inzet ₤600/1000  Opbrengst ₤638

En na het verwerven van de foto door het Prentenkabinet, in 1967, is deze afbeelding ook een aantal malen gebruikt om "het werk van Talbot voor een zo groot mogelijk publiek toegankelijk te maken." Zo zijn in ieder geval de volgende uitgaven bekend;

1. bewijs van lidmaatschap van de Schaaksociëteit Palamedes

2. vouwblad als reclame voor de Schaaksociëteit Palamedes

(De Schaaksociëteit Palamedes, gesitueerd in het Witte huis in Oestgeest, werd in oktober 1967 door de schaakvereniging LSG opgericht. Het ging echter niet goed en reeds in 1971 ging Palamedes weer ter zielen.)

3. ingelijste kopie uitgegeven door het Prentenkabinet (was te zien op de contactdag te Bennekom, opgehangen door Martien de Bock.)

4. en wie weet er nog meer voorbeelden ???????