Middeleeuwse tuinen in Rijksmuseum van Oudheden                                                                     door Henk Alberts

Het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) in Leiden is in Nederland het Rijksmuseum voor de middeleeuwen. Je zou je dus in de collectie van dit museum ook de nodige schaakstukken verwachten. Dit zeker als je ziet wat er in andere musea en op middeleeuwse kastelen over deze periode op het gebied van schaken te vinden is. Echter tot nu toe had ik daar nog nooit iets van gezien. En ik had ook al eens in de elektronische collectie op internet op termen als ‘schaken’, ‘schaakspel’ of ‘schaakstuk(ken)’ gezocht, maar dat gaf helaas 0,0 als resultaat.

Dus was ik heel plezierig verrast en verbaasd, toen ik (tijdens de opening van) de tentoonstelling middeleeuwse tuinen in het Rijksmuseum van Oudheden ineens een veelheid aan schaakzaken mocht aantreffen. Deze tentoonstelling is te zien van 3 mei tot en met 1 september 2019 en het betreft een grote tentoonstelling met ruim 200 objecten.

 In de tentoonstelling geven archeologische vondsten en kunstwerken een beeld van de weelde, het belang en de diversiteit van tuinen in de westers-christelijke en de oosters-islamitische wereld tussen 1200 en 1600. Hierbij wordt getoond welke bloemen en planten in de middeleeuwse tuinen groeiden en zijn

er herbaria en verluchte boeken met oosterse en westerse bloemmotieven en gedroogde planten. Maar u treft er ook middeleeuwse gereedschappen, een opgegraven gieter, zaden en veertjes, valkenkapjes, schaakstukken, medicijnpotten muziekinstrumenten, tegeltableaus en servies met bloemmotieven aan.

De verschillende typen middeleeuwse tuinen krijgen op de expositie elk een eigen ‘kabinet.’ De tentoonstelling begint met een moestuin (waar men groente zoals kool een peen e.d. kweekte om als moes op te eten (vergelijk ‘appelmoes’) met middeleeuwse gieters en een duimgieter. Na de moestuin volgen de kruidentuin en de siertuin, het besloten hof, de lusthof, het liefdeshof en de ‘religieuze’ hortus conclusus voor de uitverkoren Maria en Jezus Christus in de rol van ‘tuinman.’ En de tentoonstelling eindigt uiteindelijk bij de paradijstuin.

Wist u dat ons word paradijs is afgeleid van het Oud-Perzische woord ‘pairidaeza’, dat zoiets als omheinde tuin betekent. Zowel in de koran als in de bijbel is het paradijs beschreven als een tuin met eeuwig stromende rivieren, groenblijvende planten en dier en mens in harmonie.

Maar voor ons als schakers is op deze tentoonstelling vooral de liefdestuin het Paradijs. Uit de begeleidende tekst bij de tentoonstelling geef ik het volgende citaat:

“Veel middeleeuwse bordspellen zijn zeer geschikt om buiten te spelen, zoals triktrak en schaken. Het schaakspel was vaak een aanleiding, of smoes, om je langdurig met één persoon te kunnen afzonderen. Schaakstukken worden regelmatig bij opgravingen gevonden, vaak op locaties van (voormalige) kastelen, maar ook op plekken in de stad.”  En hier vinden we in een en dezelfde vitrine (afbeelding) zomaar ineens:

+ 5 ivoren schaakstukken (1300-1500) gevonden bij de Aalmarkt in Leiden

 + een benen schaakpaard (1375-1425)       opgegraven bij de Olofspoort in Amsterdam

 + een houten schaakstuk (1550-1600)     opgegraven bij de nieuwe Herengracht in  Amsterdam

 + een speelbord (1600-1650) opgegraven bij de Oudezijds Voorburgwal in Amsterdam

Ik heb op internet proberen na te gaan wanneer deze – mij tot nu toe onbekende – schaakstukken opgegraven zijn.  Slechts het benen schaakpaard kon ik terugvinden. Dit schaakstuk werd aangetroffen bij stadsarcheologisch onderzoek dat in 1969 in Amsterdam plaatsvond bij de Olofskapel nabij de voormalige Olofspoort. Het schaakstuk bevond zich in de grachtvulling die afkomstig was uit de periode 1375-1425. Vandaar dat het stuk gedateerd wordt als zijnde afkomstig uit dezelfde periode. Hiermee behoort dit schaakpaard tot de oudst bekende schaakstukken in Nederland. Opvallend is ook de abstract vorm van het schaakstuk. Hiermee sluit dit schaakstuk aan op de sterk gestileerde Arabische traditie. Het schaakstuk, gesneden uit been, betreft een paard. De vorm bovenaan stelt het hoofd van het paard voor en de drie evenwijdige inkepingen duiden op het dragen van een schild. Verder verwijzen de verticale lijnen beneden naar de plooien van een toernooikleed.

Van de 5 ivoren schaakstukken gevonden

Van het houten schaakstuk (1550-1600) opgegraven bij de nieuwe Herengracht in Amsterdam neem ik aan dat het stamt uit een van de vele uit de grachten opgegraven sliblagen. Slib werd in dit gebied in het verleden veel gebruikt ter ophoging van de kades. En anders kan het houten schaakstuk stammen uit een noodopgraving welke hier af en toe bij funderingswerkzaamheden nodig geweest zijn. Bij die nood-opgravingen werd dan veelal een oude beerput leeg gehaald.

 En over het speelbord (1600-1650) opgegraven bij de Oudezijds Voorburgwal in Amsterdam kan ik ook geen nadere gegevens vinden. Overigens betreft het een speelbord uit leisteen, waar de velden met een scherp voorwerp ingekrast zijn. Het plaatje is een beetje  onduidelijk maar het betreft duidelijk geen 8x8 velden. En verder ontbreekt (niet ongebruikelijk in die tijd) de zwart-witte inkleuring van de velden. Nadere toelichting ontbreekt, maar mij lijkt het een speelbord en geen schaakbord.

Maar ook de literatuur komt in de tentoonstelling uitgebreid aan bod.  Daarmee is het volgende schaaktechnische object op de tentoonstelling een boek. We vinden in de tentoonstelling een afbeelding van schaken in de Perzische tuin (1556-1565) en het hierbij afgebeelde boek – geleend uit de universiteitsbibliotheek Leiden – met een afbeelding van Tristan en Isolde schakende in de liefdestuin. Hierbij een paar citaten van begeleidende teksten bij de tentoonstelling: Middeleeuwers waren gefascineerd door de tuin als oord van liefde, waar geliefden elkaar - in het geheim - konden ontmoeten en zich terugtrekken. De liefdestuin, van de rest van de wereld afgezonderd, zagen zij als de plek voor een schaakspel, voor muziek en dans, een gestolen kus en het liefdesspel zelf.”  

“De tuin is in de middeleeuwse literatuur de plek om neer te zitten of liggen met je geliefde. Tuinen zijn plaats van akte voor ontmoetingen met onmogelijke liefde, zoals bij Tristan en Isolde, of een gedroomde geliefde, zoals in de gedichten van Hafiz. Ook officiële paren, zoals koningskoppels in de Perzische Shanama (Boek der Koningen), worden beschreven en afgebeeld in een liefleke tuin, zittend op tapijten, goed voorzien van eten, drinken en muziek.”

Het verhaal van Tristan en Isolde schakend in de liefdestuin is een literaire thema,  dat in boeken maar ook op trippen (overschoenen) te zien is. De tentoonstelling toont ook nog een unieke leren snip die in 1979 in de binnenstad van Leiden, nabij de Boterwaag, gevonden werd. Want bij graafwerkzaamheden voor de aanleg van een rioolsleuf werden verscheidene laat- en postmiddeleeuwse ophogings- en afvallagen aangesneden en werden talrijke vondsten gedaan. Daarbij werd de leren snip in een ‘verrommelde’ berg uitgegraven grond gevonden. Een dergelijke vondst wordt door archeologen een 'losse vondst' genoemd, hetgeen wil zeggen dat een object los van zijn vondstcontext is aangetroffen en daardoor niet direct in verband gebracht kan worden met de overige artefacten of aanwezige grondsporen. Het leren trippenblad wordt gedateerd op circa 1400.

De driehoekige trip is rijk versierd. De centrale voorstelling bestaat uit geliefden Tristan en Isolde aan weerszijden van een schaakbord (met maar 16 velden). Op de voorgrond bevindt zich een waterput en op de achtergrond een boom. En naast de schakende draagt het trippenblad de hoofse tekst 'Altoes blide so wat ick lide',  hetgeen zoveel betekent als 'steeds verheugd, (maar) evenzeer lijd ik'. De voorstelling is aangebracht volgens het procedé van het zogenaamde blinddrukken, waarbij het leer eerst vochtig werd gemaakt en daarna met een verwarmde metalen stempel werd bedrukt.

Dergelijke trippen werden meer in Holland gevonden. Ze vormden de bovenbladen van laatmiddeleeuwse slippers, een schoeiseltype dat, zo blijkt uit talrijke icono-grafische bronnen, vooral door vrouwen gedragen werd. De bovenbladen kunnen met verschillende voorstellingen versierd zijn, zoals fabeldieren, afbeeldingen van een bruid en bruidegom, of voorstellingen met de boomgaardscène uit de roman van Tristan en Isolde, waarvan sprake is bij dit exemplaar uit Leiden. Men vermoedt dat dergelijk rijk versierde trippen door de bruidegom als huwelijksgift aan de bruid werden geschonken. Bekend is ook dat in verschillende steden door het bruidspaar schoenen aan de bruiloftsgasten werden geschonken. 

Bij de tentoonstelling hoort ook het boekje ‘Middeleeuwse tuinen – aardse paradijzen in oost en west, 1200-1600’. (96 pagina’s, full colour, prijs: € 12,50.) Dit boekje is gemaakt onder redactie van Annemarieke Willemsen, conservator collectie Nederland middeleeuwen van het Rijksmuseum van Oudheden. En dit tentoonstellingsboekje is voor ons schakers nog een extra toegift met een hoofdstuk ‘schaken in de tuin’ en met een aansluitend hoofdstuk ‘Tristan en Isolde in de boomgaard. Dit laatste hoofdstuk met een afbeelding van het boek waarin Tristan en Isolde in de liefdestuin zitten te schaken, alsmede met een verwijzing naar een trip (de overschoen, aanwezig in de tentoonstelling), waarop ditzelfde te zien is.

En de hoop is natuurlijk dat we in de nabije toekomst meer (middeleeuwse) schaakobjecten in het RMO gaan aantreffen.