Tentoonstelling in Jena:

Johann Friedrich I. von Sachsen als Glaubenskämpfer in der Gefangenschaft

Subtitel: ‘hij veroorzaakte meer schade (voor de Katholieke kerk) dan Luther en Melanchthon’

Het is niet naast de deur, maar in het Stadmuseum Jena is er van 31 oktober 2017 tot en met 4 maart 2018 een tentoonstelling met als beeldbepalende affiche de afbeelding van het schilderij hiernaast.

Onderwerp van de tentoonstelling is Keurvorst Johann Friedrich I van Saksen (1503-1554) en meer specifiek de periode dat hij na de slag bij Mühlberg an der Elbe (24 april 1547) de gevangene van Keizer Karel V was.

De poster van de tentoonstelling toont een schilderij van Samuel Blättner, in privébezit van Thomas Thomsen, welk schilderij ook zelf op de tentoon-stelling te zien is. Het schilderij verbeeldt de beroemde scène, waarin Keurvorst Johann Friedrich (rechts afgebeeld), tijdens een partij schaken met de eveneens gevangen genomen Hertog Ernst van Braunschweig, zijn doodvonnis te horen krijgt. Overigens is het doodvonnis nooit voltrokken, maar is Keurvorst Johann Friedrich na 5 jaar gevangenschap naar zijn Hertogdom Saksen teruggekeerd.

Iets meer dan 500 jaar geleden, op 31 oktober 2017, spijkerde Maarten Luther zijn 95 stellingen aan de deur van de slotkerk te Wittenberg. Daarmee werd er een revolutie in de toenmalige Katholieke kerk veroorzaakt. Deze gebeurtenis wordt nu gezien als het begin van de Reformatie. Keurvorst Johann Friedrich I van Saksen was de beschermheer van Maarten Luther. En nadat Maarten Luther op de rijksdag te Worms voor keizer en vorsten geweigerd had zijn geschriften te herroepen, deden zowel de Paus als de Keizer Maarten Luther in de ban. Deze kerkelijke en wereldlijke ban betekende dat iedereen Maarten Luther ongestraft kon doden en dat niemand hem mocht helpen. Maar keurvorst Johann Friedrich liet Luther na zijn terugkomst van de rijksdag ontvoeren naar het slot de Wartburg bij Eisenach.

En als u toch in de buurt bent, de Wartburg (naamgever van het Oost-Duitse automerk) is ook zeer bezienswaardig (zie foto).

Op de Wartburg liet Maarten Luther zijn haren groeien en hij dook onder als jonker Jörg. En op de Wartburg vertaalde Luther in recordtijd de bijbel, tot dan toe alleen beschikbaar in het Latijn, in het Duits. Een historisch zeer belangrijke gebeurtenis, want hiermee werd de bijbel voor het eerst voor veel meer mensen toegankelijk.

Maarten Luther verkreeg veel aanhangers en er ontstond een wereld waarin ook vorsten moesten kiezen tussen het Katholieke en het Protestantse geloof. Uiteindelijk leidde dit alles op 24 april 1547 tot een veldslag tussen het leger van Keizer Karel V en het leger van Keurvorst Johann Friedrich I van Saksen bij Mühlberg an der Elbe. Een veldslag welke Keurvorst Johann Friedrich I van Saksen verloor. Dit met name door het verraad van zijn neef Maurits van Saksen, Lutheraan en oorspronkelijk ook een fel tegenstander van keizer Karel V. De aanvoerders van het zogenoemde Smalkaldisch Verbond, Keurvorst Johann Friedrich en Hertog Ernst van Braunschweig werden gevangen genomen. En Keurvorst Johann Friedrich werd ter dood veroordeeld, een vonnis welke hij tijdens een partijtje schaken te horen kreeg.

De scène met de doodsboodschap aan het schaakbord is vaker op een schilderij afgebeeld. Zo zullen de meeste leden van de Motiefgroep bijgaande ansichtkaart wel kennen. Het toont een schilderij uit circa 1548-1554 (exacte jaartal niet bekend) van Jan Cornelisz Vermeyen. Het schilderij zelf hangt in het Schloßmuseum in Gotha.

Links op het schilderij zien we Keurvorst Johann Friedrich I van Saksen die zijn doodvonnis te horen krijgt, maar uiterlijk onbewogen zijn schaakpartij voorzet. Van de rechter persoon is lange tijd aangenomen dat dit zijn medegevangene Hertog Ernst van Braunschweig zou zijn, inmiddels wordt echter veronderstelt dat het een anonieme Spaanse bewaker is. Vergelijk de afgebeelde personen overigens eens met die van het schilderij van Samuel Blättner.

Het schilderij van Jan Cornelisz Vermeyen is geschilderd in Brussel en bekend is dat Keurvorst Johann Friedrich het zelf, terwijl hij op dat moment nog de gevangene van Karel V was, in opdracht heeft gegeven.

Johann Friedrich werd dus gevangen genomen en ter dood veroordeeld, maar het vonnis werd veranderd in een levenslange gevangenschap. Uiteindelijk was hij 5 jaar de gevangene van Keizer Karel V. In die periode reisde hij als gevangene in het gevolg van Karel V mee door heel Europa. Wel verloor hij een groot deel van zijn Hertogdom Saksen, waaronder onder andere zijn slot Hartenfels bij Torgau en de Universiteitsstad Wittenberg, alsmede de keurvorstelijke rechten aan zijn verraderlijke neef Maurits van Saksen. Maurits werd hiervoor in Saksen "de Judas

van Meissen" genoemd.

(Keurvorst is een waarschijnlijk voor velen onbekend begrip. Maar in die tijd was de  Keizerkroon niet erfelijk van vader op zoon en de Keurvorsten waren die vorsten welke, na de dood van de vorige keizer, verantwoordelijk waren voor het kiezen van een nieuwe keizer.)

De tentoonstelling in Jena gaat met name over de 5 jaar dat Johann Friedrich als de gevangene van Keizer Karel V in diens gevolg door heel Europa meereisde. Zo stond hij gedurende deze gehele periode in contact met zijn vrouw Sibylle van Jülich-Kleve-Berg, hij regeerde zijn Hertogdom Saksen op afstand en gaf opdracht voor onder andere de stichting van de Universiteit Jena en voor de bouw van het Jachtslot ‘Fröhliche Wiederkunft.’ In 1552 werd Johann Friedrich begenadigd en keerde hij naar zijn Hertogdom Saksen terug.

In de tentoonstelling is te zien hoe Johann Friedrich zijn tijd in gevangenschap zo vorstelijk mogelijk probeerde door te brengen. Dit onder anderen met het spelen van schaken en van diverse kaartspelen.

En hoewel het Karel V gelukt was om de protestantse legers te verslaan, lukte het hem uiteindelijk niet om de eenheid in zijn rijk te herstellen en om het katholicisme weer als staatsgodsdienst ingevoerd te krijgen. In 1555 werd de Godsdienstvrede van Augsburg getekend waarin werd gesteld dat de religie van de vorst ook de religie van het gebied zou worden. 

Op 4 maart 2018 om 15 uur eindigt de tentoonstelling in het Stadtmuseum Jena met een sluitings-bijeenkomst (dat is weer eens wat nieuws).  Adres: Stadtmuseum Jena, Markt 7, Jena    www.stadtmuseum-jena.de