Tentoonstelling het jaar 1000 in Leiden
Op dit moment is er het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden is vanaf 13 oktober 2023 tot en met 17 maart 2024 een grote overzichtstentoonstelling over ‘Het jaar 1000’. Feitelijk gaat de tentoonstelling echter over de periode 900-1100. Dit lijkt in de geschiedenisboekjes vaak een periode waarin weinig gebeurde, maar voor wat nu Nederland is, is dit juist een tijd van ingrijpende veranderingen in landschap, bevolking, bebouwing, taal en cultuur. In de periode 900-1100 ontstaat een ‘Nederland’ dat ook nu nog herkenbaar is, met dijken, met burchten, dorpen en steden en met kerktorens aan de horizon. Nederland wordt ontgonnen en dat betekent ook het uitsterven van wilde dieren als elanden, beren, zwijnen en een aantal andere wilde dieren. Nederland wordt geregeerd door bisschoppen en behoort tot het ‘Heilige Roomse Rijk’. Er is een keizerlijke residentie in Nijmegen en er zijn kathedralen in Utrecht en Maastricht. Het zijn ook de eeuwen waarin op grote schaal oosterse en westerse kennis worden uitgewisseld: muziekschrift, het cijfer 0 en het schaakspel zijn nieuwkomers in Nederland. Aan het einde van het millennium werd het einde van de wereld verwacht. De mensen zagen voortekens in zonsverduisteringen, overstromingen en komeetverschijningen. Maar uiteindelijk gebeurde er… niks. ‘Het jaar 1000’ vertelt de verhalen van deze middeleeuwers, over hun dagelijks leven en hun verwachtingen van de millenniumwisseling. Te zien zijn vrijwel alle belangrijke Nederlandse archeologische vondsten uit de periode 900- 1100, waaronder talrijke bruiklenen uit binnen- en buitenland. Blikvangers zijn onder meer de Viking-drinkhoorn uit de Onze Lieve Vrouwe-basiliek in Maastricht en het beroemde Evangeliarium van Egmond, naast zwaarden, scheepshout, gouden sieraden (waaronder de recente schatvondst van Hoogwoud), muntschatten, het borstkruis van Sint Servaas, de oudste schaakstukken van Nederland en een houten ladder uit een waterput.
Bovenstaande is een foto van de verzameling schaakstukken die er in de tentoonstelling te zien zijn. Begeleidende tekst bij deze vitrine: “De oudste schaakstukken van Nederland zijn opgegraven in het oude Huys in Helmond. De schematische vormen zijn Arabische en de inscriptie in runen onder op de koning laat zien dat de stukken wereldburgers zijn. In de 12de eeuw komen stukken zoals de ‘Lewis chess pieces’ uit Scandinavië naar onze streken. Het schaakspel zelf komt uit India en verspreidt zich via de Arabische wereld en al-Andalus.” En de detailomschrijvingen van de diverse objecten die we te zien krijgen, is daarbij als volgt : 5. Schaakstukken: koning met runeninscriptie op onderkant, pionnen en bisschop/ olifant walrus- en narwalivoor, Oude Huys Helmond, 1050-1150 (Kasteel Helmond, privécollectie) 6. Schaakstuk: pion Been, Portugaal, 900-1200 (Alphen a/d Rijn, Archeologisch Depot Zuid-Holland) 7. Schaakstuk: koning Walrusivoor, Leeuwarden, 1100-1200, (Fries Museum) Bijna alle oude schaakstukken uit Nederland bijeen.. Wat nog ontbreekt (een vergelijkbaar stuk als 6.) is: Schaakstuk: (koning of dame) Been, Valkenburg-kasteel 1100-1200 (Limburgs Museum, Venlo) De tentoonstelling wekt de vraag op, wat nu dan echt het oudste schaakstuk(ken) van Nederland is (zijn)? Een heel eerlijk antwoord vanuit de Motiefgroep: daarop is op dit moment geen eenduidig antwoord te geven. De reden van dat ontbrekende antwoord is de wijde ouderdomsaanduiding van de verschillende schaakstukken. Daarnaast is de ouderdomsaanduiding van sommige schaakstukken (bijvoorbeeld die van de Friese schaakkoning) nogal eens aan wijzigingen onderhevig. Nog een puntje van kritiek op de tentoonstelling: op de website van het Rijksmuseum van Oudheden (en in het boek bij de tentoonstelling) wordt aan één van de schaakstukken als zijnde een topstuk uit de tentoonstelling extra aandacht besteed. (afbeelding hieronder links). Dit met als omschrijving: “Schaakstuk De oudste schaakstukken van Nederland zijn opgegraven in het Oude Huys in Helmond. De schematische vormen zijn Arabisch, de puntcirkelversiering is typerend voor deze periode. Dit stuk is een loper of paard. Collectie en foto: Museum Kasteel Helmond (inventarisnummer: 87-106) Details Afmetingen: hoogte 1,5 centimeter Materiaal: narwaltand (ivoor) Periode: 1100-1150”
Een beetje vreemde fout:  Als je dit schaakstuk vergelijkt met bijvoorbeeld een aantal schaakstukken uit Nürnberg (afbeelding rechts) waar 2 lopers en 2 paarden zijn afgebeeld, dan is het schaakstuk uit Helmond toch duidelijk een loper en geen paard. Bij de tentoonstelling is het boek ‘Het Jaar 1000’ (€24,95) van de hand van conservator Annemarieke Willemsen verschenen. Ook is er een vierdelige podcastserie, een RMO Magazine, zijn er lezingen, rond-leidingen en er is een middeleeuws schaaktoernooi op zondag 18 februari 2024 (details nog onbekend.)