Schaakschilderij in het Rijksmuseum Twente in Enschede

In de schaakkoerier 177 van december 2021 is er ook reeds aandacht besteed aan dit onderwerp omdat het schilderij deel uitmaakte van een tentoonstelling in het Rijksmuseum in Amsterdam. Omdat het afgelopen 8 maart Wereldvrouwendag was en het schilderij nu onderdeel is van een solo-tentoonstelling, gewijd aan deze Italiaanse renaissance-schilderes in het Rijksmuseum Twente, is het dus toepasselijk om aandacht te besteden aan deze beroemde kunstenares wier meest bekende werk een schaakschilderij is. Haar naam is Sofonisba Anguissola en het schilderij heet Het Schaakspel.

Sofonisba Anguissola werd reeds tijdens haar leven wereldberoemd in heel Europa. Michelangelo sprak zijn lof voor haar uit. Ook schilder Anthony van Dyck verklaarde dat hij van niemand zoveel geleerd had over schilderkunst. Het betreft vooral de levensechte portretten die lijken te ‘ademen’. Anguissola schilderde dit schilderij in 1555. Het toont drie van haar zusjes en een dienstbode tijdens een niet al te serieuze schaakpartij. Als u de aan Anguissola gewijde tentoonstelling gaat bekijken, is het wellicht aardig voor u als schaakliefhebber om dat met de volgende niet op de tentoonstelling vermelde schaakreferenties te doen. • Een van Sofonisba's leermeesters was Bernardino Campi. Giulio Campi, een halfbroer van Bernardino, maakte in 1530 ook al een schaakschilderij. • Er wordt in een begeleidende tekst gewag gemaakt van het 16e-eeuwse boek Het boek van de hoveling van Baldasare Castiglione. In dat boek betoogt Castiglione onder meer dat een goede hoveling weliswaar de kunst van het schaken moet beheersen, maar er niet te goed in moet zijn. • Vermeld wordt dat de Cremonese bisschop Marco Girolamo Vida al vroeg het grote talent van de in Cremona opgegroeide Sofonisba Anguissola ziet. Het is dezelfde Vida van wie in 1527 Scacchia Ludus, een mythologisch gedicht over het ontstaan van het schaakspel, is gepubliceerd. • Verdraaid, op het schilderij ligt het schaakbord verkeerd gedraaid. De tentoonstelling loopt tot en met 11 juni 2023.

Voor de verzelaars van schaakpostzegels met kunst heb ik nog even gezocht naar de zegels waar genoemd schilderij wordt afgebeeld.
Liberia 2020	Mozambique 2013
Togo 2014	Guinea Bissau 2013
Guinea Bissau 2007

Het schilderij ‘Een schaakpartij’ hangt normaliter in het Nationaal Museum in Poznan, Polen. Maar nu dus al voor de tweede keer in Nederland. Dit geeft de gelegenheid de details en symboliek eens goed bekijken. Want wat je bijvoorbeeld niet op een postzegel kunt zien, is dat er een inscriptie op de rand van het schaakbord staat.

Die inscriptie luidt: “Sephoniba Anguissola. Virgo. Amilcaris Fila. Ex Vera Efigie Tres Suas Sorores. Et Ancillam Pinxit. MDLV.” Ofwel vertaald naar het Nederlands “Sofonisba Anguissola, maagdelijke dochter van Amilcare, geschilderd naar het leven van drie van haar zusters en hun dienstmaagd in 1555.” Op het schilderij zijn de meisjes in een weelderige tuin aan het schaken. Anguissola wint een schaak-partij van haar zuster Minerva en hun jongere zuster Europa kijkt lachend toe. Maar ondertussen worden de drie zusters omringd door allerlei symbolen van rijkdom, status, opleiding en kuisheid. Het oosterse tapijt op de tafel toont het bezit van kostbare goederen uit Azië en het Midden-Oosten die alleen rijke families zich konden veroorloven. En het schaakbord waarop ze spelen is een met de hand gemaakt ingelegd bord. En ook de aanwezigheid van schaken zelf is zowel een symbool van rijkdom en adel, alsook een symbool van opleiding. En de drie zusters zelf worden getoond als adellijke vrouwen. Ze zijn gekleed in mooie kleding van fluweel en zijde, bestikt met ingewikkelde borduursels en versierd met allemaal kleine juwelen. Daarbij benadrukt de weergave van parels – een van de duurste materialen in de 16e eeuw - in hun haar nogmaals de status en rijkdom van de familie. En vergeet niet: de inscriptie benadrukt dat het schilderij naar het leven geschilderd werd en dus een weergave van de werkelijkheid is.

Nog een ander – makkelijk te missen - detail op het schilderij is dat Lucia, de oudste zuster de Dame in haar hand heeft. Dit geeft aan dat zij inmiddels een succesvolle vrouw is. Minerva, de op één na oudste op het schilderij beheerst het spel enigszins maar leert nog steeds. En Europa, de jongste zuster, heeft een pion in haar hand. Zij staat nog aan het begin en begint net; door middel van onderwijs zal zij het (schaakspel) later ook gaan leren.